Στην 87η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης το 2023, ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης διακήρυξε ότι «η Θεσσαλονίκη θα αποκτήσει και Μετρό και αρχαία στη θέση τους, με μια υποδειγματική δράση του Υπουργείου Πολιτισμού» (Kathimerini, 2024). Η δήλωση αυτή ήρθε να απαντήσει σε ένα χρόνιο δίλημμα που ταλάνιζε την πόλη: πρόοδος ή πολιτιστική κληρονομιά. Έναν χρόνο μετά, το ερώτημα είναι εάν η εξαγγελία αυτή υλοποιήθηκε πλήρως.
Το Μετρό Θεσσαλονίκης τέθηκε σε λειτουργία στις 30 Νοεμβρίου 2024. Περιλαμβάνει 13 σταθμούς και εξυπηρετεί σημαντικά την αστική μετακίνηση. Ο σταθμός Βενιζέλου είναι αυτός που συγκέντρωσε το μεγαλύτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, αφού κατά τη διάρκεια των ανασκαφών εντοπίστηκε τμήμα του βυζαντινού δρόμου Decumanus Maximus. Το σύνολο των ευρημάτων κρίθηκε εξαιρετικά σημαντικό, με χαρακτηρισμούς όπως «Byzantine Pompeii» (AP News, 2024).
Αν και σήμερα το κοινό έχει πρόσβαση σε έναν εκθεσιακό χώρο με τα αρχαία εντός του σταθμού, τα οποία φαίνεται να αναδεικνύονται επιτυχώς, η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη. Τα αρχαιολογικά ευρήματα είχαν αποσπαστεί το 2020-2021 για να επιτραπεί η συνέχιση των τεχνικών εργασιών, και στη συνέχεια επανατοποθετήθηκαν στον ίδιο χώρο, αφού είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή του σταθμού (Europa Nostra, 2021).
Αυτό το στοιχείο είναι καθοριστικό για το κατά πόσο η δέσμευση «αρχαία στη θέση τους» τηρήθηκε. Σύμφωνα με επιστημονικούς φορείς όπως η Oxford Byzantine Society, η διαδικασία αυτή αποκλίνει από τον αυστηρό ορισμό του όρου “in situ”, που προϋποθέτει ότι τα ευρήματα παραμένουν στο αρχικό τους σημείο χωρίς απόσπαση και τεχνική επεξεργασία (Oxford Byzantine Society, 2021).
Ο καθηγητής Άγγελος Χανιώτης από το Institute for Advanced Study σχολιάζει ότι «το σύνολο μετακινήθηκε και επανασυναρμολογήθηκε, άρα δεν μιλάμε για αυθεντική παραμονή in situ» (The Guardian, 2024). Παρόμοιες θέσεις εξέφρασε και η Europa Nostra, κάνοντας έκκληση για πραγματική διατήρηση στη θέση τους και όχι αποσπώμενες λύσεις συμβιβασμού.
Αντιθέτως, η κυβέρνηση και το Υπουργείο Πολιτισμού υποστήριξαν ότι η λύση που δόθηκε αποτελεί «τεχνικό και πολιτιστικό υπόδειγμα» που συνδυάζει τη λειτουργικότητα του έργου και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η οπτική εμπειρία για τον πολίτη είναι πειστική: βλέπει τα αρχαία στον ίδιο χώρο, μέσα σε έναν λειτουργικό σταθμό. Πράγματι, το αποτέλεσμα εξυπηρετεί εκπαιδευτικούς, πολιτιστικούς και τουριστικούς σκοπούς, ενώ προβάλλεται και διεθνώς ως καινοτομία (Reuters, 2024).
Ωστόσο, με βάση την ερευνητική αποτίμηση, η πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας δεν θεωρεί ότι τα αρχαία παρέμειναν αυστηρά στη θέση τους. Άλλοι σταθμοί, όπως Αγίας Σοφίας και Πανεπιστήμιο, έχουν επίσης εκθέματα, αλλά κι εκεί εφαρμόστηκαν εν μέρει τεχνικές απομάκρυνσης και επαναφοράς.
Η κυβερνητική δέσμευση ότι η Θεσσαλονίκη θα αποκτήσει και Μετρό και αρχαία στη θέση τους δεν υλοποιήθηκε πλήρως με βάση τα αρχαιολογικά και επιστημονικά κριτήρια. Επομένως, ταξινομείται ως μερικώς υλοποιημένη. Το έργο ολοκληρώθηκε με λειτουργικότητα και αισθητική, αλλά όχι με πλήρη διατήρηση των αρχαιοτήτων in situ, όπως είχε εξαγγελθεί.
